Dubbel-dubbelgangers-motief

Zeven jaar geleden overleed de vader van Dirk Kuijt, en zondag was Kuijt de zevende Nederlander met honderd of meer interlands op zijn naam. En Kuijt speelde ook nog eens een geweldige wedstrijd. “Toeval bestaat niet”, was zijn conclusie.

Tja, je zou ook kunnen concluderen is dat we overal overeenkomsten zien, of ze er nu zijn of niet.  “Wat lijkt ze op jou”, zeggen mensen als ze mijn dochter in mijn gezelschap zien. Maar als ze haar samen met haar moeder, is het: “Wat lijkt ze op jou.” Best mogelijk – in dit geval lijken vader en moeder niet bepaald op elkaar, maar heeft onze dochter wellicht van elk van ons lichamelijke kenmerken geërfd – alleen valt het mij niet op. Ik zie haar toch als een individu: niet de uiterlijke overeenkomsten vallen me op, maar juist de verschillen – juist dat wat haar uniek maakt. Hoe dat komt? Ik denk omdat ik mijn dochter in de loop van de jaren beter heb geobserveerd dan de mensen die even kort en oppervlakkig een blik op haar werpen.

Ga maar na. Op het eerste gezicht lijken alle Japanners (Chinezen, vul maar in) op elkaar, maar de Japanners zelf hebben geen enkele moeite om elkaar te herkennen. Een kwestie van goed kijken. Met andere woorden: hoe minder we zien, hoe groter allerlei overeenkomsten lijken. Overeenkomsten die op zich misschien wel bestaan, maar die lijken op te lossen naarmate we beter kijken. Iemand die bij de eerste kennismaking de tweelingbroer van iemand anders zou kunnen zijn, blijkt bij nadere bestudering helemaal niet op hem te lijken.

Dit geldt niet alleen voor uiterlijke kenmerken, maar ook voor het innerlijk: twee mensen van wie je denkt dat ze eenzelfde karakter hebben, blijken meer van elkaar te verschillen naarmate je ze beter kent.  Er zijn dus vier ‘ideaaltypen’: mensen van wie je vindt dat ze zowel uiterlijk als innerlijk op elkaar lijken (dubbel-dubbelgangers), mensen van wie je vindt dat ze uiterlijk wel maar innerlijk niet op elkaar lijken, mensen die uiterlijk niet maar innerlijk wel op elkaar lijken (enkel-dubbelgangers) en tenslotte mensen die noch uiterlijk, noch innerlijk op elkaar lijken (enkel-enkelgangers). Of misschien moet ik zeggen: twee soorten mensen – mensen die je niet goed kent en mensen die je wel goed kent en alle tussenliggende varianten.

Dit alles als lange inleiding op een beschouwing op het ‘dubbelgangersmotief’ dat nogal eens de kop opsteekt in de Westerse cultuur. Van de week ging in Nederland bijvoorbeeld The Double in roulatie, gebaseerd op roman De dubbelganger van Dostojewski uit 1846. Het is de vierde (!) film in korte tijd waarin het dubbelgangersmotief een rol speelt en – zo blijkt na ff Googlen – het zoveelste kunstwerk sinds de Romantiek. Aan het begin van de 19e eeuw  introduceerde Jean Paul het dubbelgangersmotief, leert een beschouwing van W.F. Hermans-kenner Frans A. Janssen.  En na Jean Paul voerden schrijvers als E.T.A. Hoffmann en Dostojewski de dubbelganger op als ‘een schaduw-ik’, waarin de hoofdpersoon ‘zijn onbewuste zelf projecteert’. In het verleden waren dubbelgangers ook wel voorgekomen, maar alleen om een komisch effect op te wekken. Tijdens de Romantiek werd de dubbelganger symbool voor  ‘de tweepoligheid van het bestaan: werkelijkheid en fantasie’ of zelfs ‘een projectie, een personificatie van eigenschappen die iemand ontbeert mist maar zeer begeert’.

Een alter ego, met andere woorden, een beter ik, in het leven geroepen door de verbeelding of door het onderbewustzijn – die grote invloed heeft op de hoofdpersoon en ten slotte diens ondergang in luidt. Misschien omdat hij niet de moeite nam zich even te verdiepen in zijn dubbelganger en hem te leren kennen, voeg ik daar aan toe: dan had de dubbel-dubbelganger wellicht de aftocht geblazen als enkel-enkelganger. Want niets is wat het lijkt en toeval bestaat.