Met terugwerkende kracht (Over Hans Janmaat, de waan van de dag en de pendule van de tijdgeest)

Van de week luisterde ik nog eens gefascineerd naar het interview ‘De blanke top der duinen‘ met Hans Janmaat voor de VPRO uit 1983. Bij mij roept het vooral schaamte op. En mededogen. Die arme Janmaat. Waarom heb ik hem destijds niet sterker verdedigd?

Niet dat ik met hem sympathiseerde – ik was van de vrijblijvende en vage linksige kant, zo’n figuur die wel meeliep om te protesteren tegen de neutronenbom (of was het kernenergie?) maar tegen etenstijd weer huiswaarts keerde. Ik vond Janmaat ook maar een rare en lachwekkende kwibus. Een onfrisse man ook, ik wist zeker dat zijn adem stonk. Ik heb geen traan gelaten toen zijn vrouw haar been verloor; waarschijnlijk vond ik dat ze het er zelf naar had gemaakt. De parodie van Erik van Muiswinkel (‘Landgenoten…’) vond ik meesterlijk. Lachen!

Wel heb ik – mijn enige wapenfeit (wat heet) – bij een blad waar ik voor werkte ooit geopperd een interview met Janmaat af te nemen – een echt interview, bedoel ik, waarin hij eens de kans kreeg uit te praten. Maar het ‘cordon sanitaire’ rondom de man strekte zich toen uit tot de journalistiek. Een kruisverhoor zoals Max van Weezel c.s. met hem hielden kon nog net, maar een neutraal interview? “Als je dat doet is het meteen afgelopen met jouw carrière. En met de mijne”, reageerde mijn hoofdredacteur. Dus dat idee heb ik maar niet doorgezet – vrijheid van meningsuiting is prachtig, maar idealen mogen niet te veel geld kosten.

Voor zover zo’n interview met Janmaat en die linkse journalisten me iets leert – behalve dan natuurlijk dat ik een enorme slappeling en laffe meeloper ben – dan toch vooral hoe mensen zich kunnen vergissen: hoe de stellige overtuigingen van vandaag kunnen omslaan in de misvattingen van morgen. Dat wat vandaag ‘politiek correct’ is morgen ‘reactionair’ of ‘naïef’ of ‘gevaarlijk’ of ‘primitief’ of ‘racistisch’ of vul maar in kan zijn. Ja ja, de pendule van de tijdgeest slingert vervaarlijk heen en weer, van rechts naar links en weer terug. Een paar jaar geleden was je een ‘fascist’ als je Janmaat zijn vrijheid van meningsuiting gunde, tegenwoordig ben je een verderfelijke vertegenwoordiger van ‘de linkse kerk’ als je kritiek hebt op Wilders.

Mij brengt het allemaal in een relativerende stemming. Extreme uitspraken, bekrompen hatelijkheden – hoe ouder ik word, hoe minder vaak ik mij er toe kan brengen. Ik zou me eens kunnen vergissen, denk ik dan, ik zou eens iets kunnen zeggen wat me de rest van mijn leven kan worden nagedragen. Het zou niet de eerste keer zijn…

Hoe anders is het met de meeste mensen die op het interview ‘De blanke top der duinen’ reageren. ‘Wat had die Janmaat een vooruitziende blik’ (Martin) en ‘Wat zijn die journalisten een vreselijke mensen’ (Jean-Louis) – dat is de teneur. Vrijwel niemand die de bewustzijnsvernauwing en kortzichtigheid van de interviewers weet te relativeren, vrijwel niemand die zich afvraagt of we nu niet misschien weer in de ban zijn van ideologische dwalingen. De pendule van de tijdgeest slingert vervaarlijk heen en weer, van rechts naar links en weer terug – en zij slingeren gewoon mee, zo lijkt het. Wat zijn dat voor mensen?, vraag ik me af. En vooral: waarom ben ik niet zo? Het zou zo veel makkelijker zijn.