Realistisch idealisme (Tegen het Machiavellisme)
“Fortuna is een vrouw die zich sneller gewonnen geeft aan de onstuimigen dan aan de zachtaardigen. En omdat zij een vrouw is, staat ze vooral op goede voet met mannen die nog jong zijn, aangezien die minder voorzichtig en meer agressief zijn, en haar met meer brutaliteit naar hun hand durven zetten”, citeert De Volkskrant van vanochtend uit de nieuwe vertaling van De Heerser van Machiavelli. Jaren geleden heb ik het boek (dat toen nog ‘De Vorst’ heette) aangeschaft, waarschijnlijk in de hoop meer van dit soort spierballenproza aan te treffen. Misschien stond dat er wel in, geen idee: er is me niets maar dan ook helemaal niets van bijgebleven. Wat ik weet over Machiavelli, weet ik niet van Machiavelli.
De Vorst/De Heerser viel me zwaar tegen. Machiavelli geldt nog altijd als een belangrijk denker, maar het belang voor onze tijd ontgaat me eerlijk gezegd. Ik snap dat hij nog altijd omstreden is: logisch dat zijn ‘machtsdenken’ weerstand oproept bij mensen die politiek zien als een manier om idealen te verwezenlijken. Maar ook lijken me de ideeën van Machiavelli niet helemaal meer van deze tijd. Onsympathiek, misschien, maar vooral ongevaarlijk. “Kennis van Machiavelli’s mechanica van de politiek is onontbeerlijk voor wie wil begrijpen waarom sommige machthebbers slagen en anderen falen”, schrijft Hans Wansink in De Volkskrant. Ik denk niet dat De Vorst/De Heerser zo’n goede handleiding voor heersers is. Niet meer tenminste.
Machiavelli gaat in de De Vorst/De Heerser uit van het principe dat het doel – een stabiele samenleving – ‘de middelen heiligt’, of dat nu wetten zijn of geweld. De heerser – op wie de taak rust de staat bijeen te houden – dient het machtsinstrument in te zetten dat het effectiefst is (en dus niet of het ‘ethisch verantwoord’, christelijk of links is of juist rechts). Daarmee zal de heerser overigens ook zijn eigen positie veiligstellen, en kan hij nog vele jaren blijven heersen.
Verouderd lijkt me vooral het idee dat de voornaamste taak van een heerser is de bestaande orde te handhaven. Je kunt ook redeneren dat die orde en degenen die deze vertegenwoordigen – de staat, de heerser, de regering – geen doel zijn, maar een middel. En dat het doel eerder ‘het geluk van zo veel mogelijk ingezetenen’ is, ‘vrede op aarde’, ‘een Duizendjarig rijk’ of een ander ideaal. Of dat ieder voor zich in vrijheid moet kunnen ontplooien (want de heerser weet niet wat goed is voor zijn onderdanen, dat weten ze zelf het beste).
En de heerser? Die is er in het gunstigste geval om dit soort doelstellingen te verwezenlijken – en, in het ene uiterste, een almachtige staat op te bouwen (en zo een bijdrage aan het totalitaire ideaal te leveren) of juist een staat met beperkte bevoegdheden, bestemd om de vrijheden van het individu te garanderen (het liberale ideaal).
Kortom, idealisme – van wat voor soort ook – lijkt me een voorwaarde voor een heerser om macht te verkrijgen, hebben en houden. Idealisme dat verder gaat dan het ‘macht omwille van de macht’ van ‘Realpolitieker’ en Machiavellisten. Vraag trouwens maar aan Vrouwe Fortuna, die zich voor korte of lange tijd heeft gegeven aan Stalin, Hitler, Churchill, Gandhi, Mandela, Bin Laden en nog wat van die succesvolle idealisten.
Ik vind machiavelli niet verouderd. Ik ben vooral een fan doordat hij voor de hand liggende dingen nog eens overdreven precies uitlegt en vertelt welke consequenties je er aan moet verbinden. Je mag de vaders vermoorden, vertelt hij, zolang je de kinderen maar hun erfenis geeft. Dan vergeven ze je de moord wel. Pak je daarentegen ook hun erfenis af, dan heb je een vijand gecreëerd. Dus dan kun je de kinderen ook maar beter doodmaken.
Het boek de heerser zit vol met dit soort redeneringen – en daarin is het uniek. Wat centraal staat, is het enorme egocentrisme van de mens. Iedereen gaat voor zijn eigen belang en Machiavelli probeert uit te leggen hoe je deze menselijke karaktertrek toch nog dienstbaar aan het algemeen nut kunt maken.
Concessie: Machiavelli is gedeeltelijk verouderd.
Hij geeft aan hoe een ‘heerser’ de bestaande orde kan handhaven, zonder zich af te vragen waarom dit zo belangrijk is. Het lijkt me eigentijdser uit te gaan van de wensen en behoeften van de ingezetenen van een land. En die zien het liefste een ‘heerser, die zich (al dan niet voor de schijn) inzet voor een of ander ideaal. Dat kan een utopisch ideaal zijn (zoals het communisme en nationaal socialisme dat voorstonden) of een bescheiden of negatief geformuleerd doel zijn, zoals het liberale: ‘de staat is er om uw burgerlijke vrijheden te beschermen’. Doet er niet echt toe, de heerser en de staat zijn niet meer dan instrumenten, middelen om een ideaal te verwezenlijken. Wil een heerser succes hebben, dan moet hij zich naar die instrumentele rol voegen. Hij moet ergens voor staan.
Ik geloof niet dat Machiavelli veel te melden heeft over het belang van idealen. Maar ik kan me vergissen, want ik was misschien 16 toen ik mijn mislukte poging ondernam hem te lezen ik mijn ongefundeerde oordeel vormde 😉
Ik wil niet het laatste woord over Machiavelli hebben, daarvoor ken ik zijn werk niet goed genoeg. 2x gelezen, wel korter geleden dan jij, schat ik in.
Machiavelli zegt dat je, als heerser, het volk te vriend moet houden, en dat doe je door streng te zijn, een vooruitziende blik te hebben, rechtvaardig te zijn en te zorgen dat men het goed heeft. Alle nietsontziende wreedheid in de geschriften van Machiavelli is altijd gericht tegen mensen die de machtspositie van de heerser willen aantasten – tegen ‘aanzienlijken’. Dus het volk met een Machiavellistische heerser krijgt een heerser die zich ervoor inzet het hen (het volk) goed te laten hebben en één die streng, rechtvaardig, etc is. Dat is toch mooi? Het is ook altijd een onbereikbaar ideaal gebleven – uiteindelijk was Machiavelli een dromer.
OK, nog een concessie dan: mijn bezwaren gelden misschien niet zozeer Machiavelli als wel het Machiavellisme, het streven naar ‘macht om wille van de macht’. Kennelijk – als ik jouw interpretatie mag geloven – is Machiavelli zelf geen Machiavellist, maar een proto-liberaal. Ik vraag me overigens wel af of ‘het volk’ daar nog wel warm voor loopt – en of niet ook de denkbeelden van jouw niet-Machiavellistische Machiavelli verouderd zijn.