Uit z’n rol (Dictator, cowboy, bureaucraat of… )
Intrigerend, die opmerking laatst van premier Balkenende dat hij z’n dag niet had. ‘Je dag niet hebben’ kan tenslotte alleen mensen overkomen die hun dag ook eens wél hebben, mensen die weten wat voor rol ze zouden moeten spelen. Je kunt pas van jezelf zeggen dat je iets verkeerd hebt gedaan als je weet hoe je het wel had moeten doen.
Toch? Welnu, wat ziet Balkenende als zijn rol? Je hoort hem er niet over. Dat hoeft echter geen probleem te zijn. Grofweg zijn er vier mogelijke rollen die een staat (en dus de premier, als vertegenwoordiger van de staat) kan spelen – vier rollen waar Balkende uit kan kiezen.
We kunnen deze vier rollen in een matrix vastleggen (zie illustratie, ik geef direct toe dat het een simplificatie is, dat heb je nu eenmaal met modellen). De x-as van de matrix geeft aan in hoeverre een land door de centrale overheid wordt bestuurd. Helemaal links is het bestuur volledig gedecentraliseerd (zoals in het Duitse Rijk lange tijd het geval was). Helemaal rechts is dit volledig gecentraliseerd, zoals vroeger in de Sovjet Unie of in het Oeganda van Idi Amin. Er is een verschil tussen die laatste twee. Kijk maar naar de y-as. Die geeft aan in hoeverre de overheid met wet- en regelgeving ingrijpt in het leven van burgers. Zijn er weinig wetten (zoals in Oeganda of in een ander land waar burgers zijn overgeleverd aan de grillen van een despoot)? Of juist veel, zoals in de bureaucratische Sovjet Unie?
Oeganda is dus een prototype van een land dat sterk gecentraliseerd is en weinig wetten heeft, de Sovjet Unie van een land dat sterk gecentraliseerd met veel wetten. De derde categorie is het land met een zwakke staat en weinig wetten. Hier heerst de wet van de jungle, zoals vroeger in het wilde westen, en in mindere mate het huidige Oost-Europa. In categorie 1 heerst de dictator, in 2 de bureaucraat, in 3 de cowboy.
Tot slot de vierde categorie – veel wetten en een zwak centrum. Tot op zekere hoogte staat de VS model voor dit type. Denk maar eens aan alle verregaande eisen die daar van overheidswege worden gesteld aan beursgenoteerde ondernemingen. Maar op andere terreinen is de Amerikaanse overheid juist weer bijzonder terughoudend – neem alleen al de gezondheidszorg. De Europese Unie is misschien wel een beter voorbeeld. Enerzijds is er een zwak centraal bestuur (hoe je het ook wendt of keert, de lidstaten hebben meer invloed op hun ingezetenen dan de pan-Europese organen), anderzijds komt er een ontzagwekkende hoeveelheid wetgeving onder toezicht van datzelfde bestuur tot stand, en wordt ons leven tot in de kleinste details voorgekauwd door decentrale bestuurlijke organen die in lijn van de Europese wetgeving handelen. Categorie 4 wordt geregeerd door strategen die de grote lijnen uitzetten en door professionele bestuurders die hun overkoepelende visie handen en voeten weten te geven.
Terug naar de rol van Balkenende. Hoe ziet hij zichzelf? Als dictator, als apparatsjik, als cowboy of als visionair dan wel timmerman in wetten en regels? Pas als we dat weten, weten we of hij z’n dag niet heeft of dat hij gewoon niet zo geschikt is als vader des vaderlands..