Wat zou Shakespeare doen? (Over de series Borgia en The Borgia’s)

Olympisch kampioen toneelstukken schrijven is dit jaar weer William Shakespeare, de Usain Bolt van het theater. Alleen al in Nederland worden deze zomer tien stukken van de bard opgevoerd, van Macbeth tot Romeo en Julia, van Othello tot Timon van Athene. “Om Shakespeare kunnen we dit seizoen niet heen”, schrijft de Volkskrant. Alsof er ooit een seizoen is dat we wél om Shakespeare heen kunnen! Shakespeare is een literaire berg waarbij andere schrijvers afsteken als heuveltjes. Een bron waar talrijke andere auteurs zich aan hebben gelaafd en inspiratie hebben opgedaan.

En, zo bedacht ik me tijdens het kijken van de serie Borgia, een meester van wie iedere scenarioschrijver kan leren.

Het wel en (vooral) wee van de familie Borgia is bij uitstek materiaal waar Shakespeare wel raad mee zou hebben geweten: geperverteerde machthebbers die de schijn godsvruchtigheid van ophouden, maar zich onledig houden met sex en geweld, elkaar nu eens naar het leven staan maar in tijden van nood op elkaar terugvallen, die liegen, bedriegen, manipuleren en het bloed flink in het rond laten spatten. Vreemd eigenlijk dat Shakespeare zelf nooit wat heeft geschreven op basis van de opkomst en ondergang van de Borgia’s – de protestantse Elisabeth I had wellicht goede sier kunnen maken met een stuk over een paus die van god los was en zijn wrede familie.

Maar goed, nu zijn er dan twee series over de Borgia’s waarin de makers de Shakespeariaanse geest af en toe laten rondwaaien. Behoorlijk wat sex – in Borgia, de Europese serie, wat meer dan in het Amerikaanse The Borgias – en veel buitensporig geweld in elk geval. Niet-Shakespeariaans is helaas, helaas, helaas alleen het gevoel voor drama – of liever gezegd het gebrek aan gevoel voor drama – dat de makers aan de dag leggen. De makers van Borgia hebben in elk geval een aantal lessen van Shakespeare niet helemaal goed begrepen (The Borgia’s heb ik nog niet helemaal gezien, maar de eerste afleveringen doen vermoeden dat de makers dringend om een ‘script doctor’ verlegen waren.) Shakespeare had het heel anders aangepakt. Wat had hij namelijk gedaan (denk ik)?

– Shakespeare was niet zo trouw aan de geschiedenis geweest.
Italië was in de tijd van de Borgia’s verdeeld in allerlei stadsstaten, die voortdurend met elkaar overhoop lagen en ook met Spanje en Frankrijk. Heel ingewikkeld allemaal. De makers van Borgia lijken bang zijn geweest om de volledigheid aan de overzichtelijkheid op te offeren. Shakespeare had er wellicht voor gekozen één conflict uit te diepen – het conflict tussen de pauselijke en de wereldlijke macht (Rodrigo Borgia/paus Alexander VI versus de Franse koning Karel VIII), bijvoorbeeld. En hij was veel losser omgegaan met de chronologie: geen ‘en toen, en toen, en toen’, maar alles gecentreerd rondom de confrontatie van de hoofdpersonen.

– Shakespeare had zijn personages zorgvuldiger geschetst.
Ondanks de vele feitelijkheden is de serie Borgia niet bedoeld als een geschiedkundig verslag. Er komen verzonnen personages in voor, er vinden ontmoetingen plaats die niet of op andere tijdstippen hebben plaatsgevonden dan in het echt. Niets mis mee, Shakespeare was geen slaaf van de werkelijkheid. Integendeel, hij wist dat realisme voor een artiest armoede is en zette de gebeurtenissen en personages naar zijn hand. Maar altijd in dienst van het drama, om ‘de eenheid van tijd, plaats en handeling’ beter te laten uitkomen.
De makers van Borgia hebben een minder gelukkige hand van kiezen. Zij zetten mensen van vlees en bloed neer, die nu eens goedgeluimd uit bed opstaan en dan het volgende ogenblik weer iemand de hals doorsnijden. Zo waren die mensen misschien, maar echt invoelbaar is het niet. Shakespeare had zich misschien geconcentreerd op het conflict tussen het geloof van Rodrigo (die werkelijk lijkt te geloven in god, en zichzelf ziet als uitverkoren) en zijn Machiavellistische verdeel- en heerspolitiek. Of Shakespeare had misschien de broederstrijd tussen Cesare en Juan nader belicht: beiden hunkeren naar de goedkeuring van hun vader en komen daardoor maar al te vaak tegenover elkaar te staan. En Shakespeare had het conflict misschien laten escaleren in een moord op Juan. Nu wordt Juan vermoord door zijn zuster Lucrezia, die geen motief heeft om hem te vermoorden. En merkwaardige keuze van de makers, want het staat allerminst vast wie Juan heeft vermoord – waarom dan niet kiezen voor Cesare, als dat voor het verhaal beter uitkomt?

– Shakespeare had een moraal gekozen.
Toegegeven, het werk van Shakespeare is niet eenduidig. Het heeft ‘diepte’, verdraagt verschillende interpretaties. Dat is ook een van de redenen dat zijn werk makkelijk naar de tegenwoordige tijd kan worden overgezet en geherinterpreteerd en dat het in originele vorm nog altijd genietbaar is, in tegenstelling tot een (Christelijk) moraalstuk zoals Elkerlyc. Bij Shakespeare gaat het vooral om de personages en de uitwerking die ze op elkaar hebben. Een overkoepelende levensvisie – alle mensen worden broeders, uw koninkrijk kome, weg met het grootkapitaal – is ver te zoeken.
Maar helemaal amoreel is Shakespeare natuurlijk niet. ‘Hoogmoed komt voor de val’, blijkt bijvoorbeeld uit Macbeth, terwijl uit Romeo en Julia blijkt dat liefde niet altijd is opgewassen tegen bestaande maatschappelijke verhoudingen. In handen van Shakespeare had Borgia een Macbeth-achtig verhaal kunnen zijn. Of liever gezegd een Godfather-achtig verhaal (het schijnt dat Mario Puzo zich voor The Godfather heeft laten inspireren door de geschiedenis van de Borgia’s): het verhaal van Rodrigo Borgia die roem en rijkdom verwerft, maar daar een enorme prijs voor moet betalen – en zelfs van zijn dierbare familie vervreemd raakt.

– Shakespeare had een paar geweldige ‘oneliners’ bedacht.
De verhalen van Shakespeare hebben niet veel om het lijf (en dan zijn ze vaak nog gejat van volksverhalen of klassieke vertellingen ook). Zijn dialogen en monologen zijn echter onovertroffen, en lezen alsof hij een citatenboek heeft geplunderd (terwijl het natuurlijk juist andersom is).
In films en series is taal uiteraard minder belangrijk dan in toneelstukken, maar waarom doet Rodrigo Borgia zijn tegenstanders niet tenminste één keer ‘een aanbod dat ze niet kunnen weigeren’? Waarom hebben de makers van Borgia geen moeite gedaan om ons een ‘To be or not to be’, ‘To thine own self be true’, of desnoods een ‘My love’s more richer than my tongue’ te schenken. Het (beoogde) dramatische hoogtepunt van Borgia is de slotscène, waarin Cesare Borgia voor het eerst tegen de wil van zijn vader ingaat (en de minnaar van zijn zuster met zijn zwaard doorrijgt). En wat zegt hij? “Ik ben Cesare Borgia.” Dat had Shakespeare welluidender aangepakt. “Ik ben geen zoon van mijn vader meer, ik ben vanaf nu mijn eigen vader”, zo stel ik me voor, of woorden van dergelijke strekking.

– Shakespeare had ons een Season 2 bespaard.
Shakespeare wist dat de meester zich in de beperking toont. Wat hij over een personage te melden had, deed hij in één toneelstuk. Hij smeerde handelingen niet uit over vervolgen en vervolgen op vervolgen, en hield het kort en krachtig. Hij was een broodschrijver, die op bestelling toneelstukken bakte, maar op gemakzuchtige herhalingen en slappe aftreksels (Romeo & Julia Season 2 – King Lear, Cordelia’s Revenge) laat hij zich niet betrappen. De makers van Borgia hebben ons een tweede seizoen in het vooruitzicht gesteld. Shakespeare draait zich walgend in zijn graf om en verzucht: “Brevity is the soul of wit.”