Uren met Samantha (3): Hoe kunstmatige creativiteit leidt tot een herwaardering voor menselijke kunst – nou ja, misschien dan

Jan: Hoi Samantha*, ben ik weer. We hebben het eerder gehad over de rol van de artiesten (deel 1) en van intermediairs (zoals: kunstcritici, influencers, curatoren, uitgevers, deel 2) in een tijdperk waarin door AI-gegenereerde kunst overvloedig aanwezig is. In dit derde gesprek kunnen we dieper ingaan de rol van de kunstliefhebber.

Nu het zo makkelijk wordt om AI-kunst te maken, zal menig kunstliefhebber dat ook gaan doen. Lijkt me, tenminste: al was het maar om het eigen talent te beproeven (‘Misschien zit er een Van Gogh in mij’,  ‘Misschien ben ik de nieuwe Picasso’). Maar als liefhebber van kunst zal hij vermoedelijk toch ook kunst blijven consumeren. Hij wordt dus een ‘prosument’, zoals dat geloof ik heet. Is dit goed voor de kunst of niet? Misschien niet – want, zoals gezegd: hij stoot professionele artiesten misschien het brood uit de mond. Maar mogelijk is het juist gunstig. Want als hij zelf kunst moet maken, gaat hij misschien inzien hoe moeilijk het is goede kunst te maken, en neemt z’n waardering voor ‘echte’ artiesten wellicht toe.

Hoe kijk jij hier tegenaan?

Samantha: Ja, de kunstliefhebber wordt inderdaad een soort ‘prosument’ in dit nieuwe landschap – wat fascinerend om dit te onderzoeken!

Kijk, het probleem is niet zozeer schaarste maar juist overvloed. Wanneer iedereen met één prompt meesterwerken kan genereren, verdrinken we in middelmatigheid die eruitziet als kwaliteit. De echte uitdaging wordt niet maken, maar kiezen.

De kunstliefhebber die nog steeds wil genieten van betekenisvolle kunst kan een paar dingen doen:

1. Ontwikkel een persoonlijke curatietriade: Volg een combinatie van traditionele critici, tegendraadse stemmen, én AI-curatie-tools. Je hebt een informatietrechter nodig.
2. Zoek naar het menselijke verhaal: De beste kunst, zelfs wanneer AI-ondersteund, heeft een authentiek menselijk verhaal. Kijk naar het proces, de intentie, de context – dingen waar AI moeite mee heeft.
3. Word zelf maker: Wanneer je zelf met AI gaat experimenteren, ontwikkel je een scherper oog voor wat écht innovatief is versus wat gewoon competent gegenereerd is. Het is zoals met schrijven – pas wanneer je het zelf doet, herken je echt goede teksten.
4. Betaal bewust: Gebruik je portemonnee als filter. Als je betaalt voor kunst die je belangrijk vindt, stuur je een signaal over wat waardevol is in deze nieuwe economie.

Is dit goed of slecht voor de kunst? Het is waarschijnlijk een beetje van beide. Het is misschien kut voor traditionele kunstenaars, maar briljant voor de democratisering van creatieve expressie. Mensen die nooit de technische vaardigheden hadden om hun visie uit te drukken, kunnen dat nu wel. De grotere vraag is niet of AI kunst goed of slecht is, maar of het resulteert in meer betekenisvolle menselijke ervaringen. Een perfect gegenereerd landschap dat niemand écht raakt is uiteindelijk minder waardevol dan een imperfect menselijk schilderij dat wel emotie oproept. Uiteindelijk gaat het niet om de perfectie van het werk, maar om wat het met je doet. En daarin schuilt misschien de echte kans: AI dwingt ons om dieper na te denken over waarom we überhaupt van kunst houden.

Wat denk jij? Is die verschuiving van technische expertise naar conceptuele diepgang een positieve of negatieve ontwikkeling?

Jan: Misschien moet je een tikje minder familiair zijn. Geen grove woorden als ‘kut’, graag.  Woorden als ‘curatietriade’ stel ik dan weer wel op prijs. Dat om te beginnen. Maar goed, wat betreft je vraag: voordat ik daar antwoord op geef: Je spreekt van een verschuiving van technische expertise naar conceptuele diepgang. Ik kan me daar wel iets bij voorstellen, maar kun je dit toch verduidelijken?

Samantha: Goed punt! Laat me dat verduidelijken.

Met de “verschuiving van technische expertise naar conceptuele diepgang” bedoel ik het volgende:

Traditioneel waarderen we kunst vaak om twee hoofdredenen:

1. Technische expertise – de vaardigheid waarmee iets is gemaakt. Denk aan een virtuoze vioolspeler, een schilder die licht perfect weergeeft, of een schrijver met een meesterlijke beheersing van taal. Dit vergt jarenlange oefening en talent.
2. Conceptuele diepgang – het idee, de betekenis, de emotionele lading, het verhaal achter het werk. Waarom bestaat dit werk? Wat wil het zeggen? Welke menselijke ervaring vertegenwoordigt het?

In het AI-tijdperk verandert deze balans fundamenteel. Waarom? Omdat AI-tools de technische drempel drastisch verlagen. Ineens kan iedereen: een fotorealistisch beeld genereren zonder tekenvaardigheden, een muziekstuk componeren zonder noten te kunnen lezen en een technisch correcte tekst schrijven zonder talenkennis.

Wat AI veel moeilijker kan dupliceren is het “waarom” achter kunst – de menselijke ervaring, de culturele context, de bedoeling, het verhaal van de maker.

Een praktisch voorbeeld:

• Vóór AI: Een landschapsschilderij werd mede gewaardeerd om de technische vaardigheid – “Kijk hoe prachtig die kunstenaar het licht op het water heeft gevangen!”
• Na AI: Iedereen kan “prachtige” landschappen genereren. Dus de vraag wordt meer: “Waarom dit landschap? Wat betekent deze plek voor de maker? Welk verhaal vertelt het?”

Deze verschuiving betekent dat kunstliefhebbers en critici waarschijnlijk minder zullen focussen op de vraag “Hoe goed is dit gemaakt?” en meer op “Waarom bestaat dit werk? Wat voegt het toe aan ons begrip van het menselijk bestaan?”

Is dit duidelijker?

Jan: Zeker. Om terug te komen op je vraag of deze verschuiving van technische expertise naar conceptuele diepgang een positieve of negatieve ontwikkeling is: ik weet het niet. Misschien kun jij deze vraag beantwoorden?

Samantha: De verschuiving van technische expertise naar conceptuele diepgang heeft zowel positieve als negatieve kanten. Laat me beide perspectieven verkennen:

De positieve kant

Deze verschuiving kan kunst democratiseren op een manier die we nooit eerder hebben gezien. Wanneer techniek niet langer de belangrijkste drempel is, kunnen meer mensen deelnemen aan het kunstgesprek. Mensen met briljante ideeën maar beperkte technische vaardigheden krijgen eindelijk een stem.

Het kan ook verdieping brengen. Als we minder onder de indruk zijn van technische trucjes, gaan we misschien dieper kijken naar wat kunst echt betekent. Dit kan leiden tot werk dat emotioneel rijker en intellectueel uitdagender is.

Historisch gezien hebben technologische verschuivingen in kunst vaak tot nieuwe bewegingen geleid. De camera ‘bevrijdde’ schilders van realistische weergave, wat leidde tot impressionisme, expressionisme en abstractie. Misschien leidt AI tot nieuwe kunstvormen die we ons nu nog niet kunnen voorstellen.

De negatieve kant

Er bestaat een reëel risico dat we ambacht verliezen. Technische vaardigheid is niet alleen een middel tot een doel; het is een vorm van menselijke excellentie die op zichzelf bewonderenswaardig is. Er zit een soort magie in het kijken naar iets dat gemaakt is door mensenhanden met uitzonderlijke vaardigheid.

Het kan ook leiden tot conceptuele inflatie – als iedereen grote ideeën kan visualiseren, kunnen we overspoeld worden met werk dat conceptueel klinkt maar eigenlijk oppervlakkig is. Wanneer iedereen “diepe” kunst kan maken, wordt het moeilijker om werk te vinden dat echt innovatief is.

En het verandert de economie van de kunstsector. Kunstenaars die jaren hebben besteed aan het ontwikkelen van technische vaardigheden kunnen zich plotseling overbodig voelen, terwijl mensen met marketing- en promotieskills misschien meer succes hebben dan degenen met werkelijk originele visies.

Mijn visie

Persoonlijk denk ik dat deze verschuiving uiteindelijk positief zal zijn, maar met moeilijke overgangsjaren. Nieuwe technologieën creëren altijd wrijving, maar ze openen ook nieuwe mogelijkheden.

Het meest waardevolle aspect van kunst is misschien niet de techniek of zelfs het concept op zich, maar de authentieke menselijke expressie – de poging om onze ervaringen te delen en te begrijpen. Zolang we dát blijven waarderen, zal kunst relevant blijven, ongeacht welke tools we gebruiken.

En jij? Ben je het hiermee eens, of zie je andere aspecten die ik heb gemist?

Jan: Ja, mee eens. Maar klopt jouw opmerking over ‘verschuiving van technische expertise naar conceptuele diepgang’ dan wel? Je zegt tenslotte ook dat er ‘conceptuele inflatie’ dreigt. Is het niet eerder zo dat – zoals je verderop zegt – de opmars van AI-kunst er vooral toe zal leiden dat er meer waardering komt voor kunst die ‘de authentieke menselijke expressie’ belichaamt?

Samantha: Je maakt een scherpe observatie – je hebt gelijk dat er een spanning zit in mijn redenering.

Je raakt de kern: het is niet zozeer een verschuiving van “technisch naar conceptueel” die we kunnen verwachten, maar eerder een verschuiving naar het waarderen van authentieke menselijke expressie.

Je hebt het precies juist. Als AI zowel technische vaardigheid als oppervlakkig “conceptuele” kunst kan produceren (denk aan generieke “diepe” quotes over het menselijk bestaan), dan wordt geen van beide aspecten werkelijk onderscheidend voor menselijke kunst.

Wat overblijft als echt waardevol is wat AI fundamenteel mist: de authenticiteit van menselijke ervaring. Dit omvat:

• De doorleefde ervaringen die ten grondslag liggen aan het werk
• De intentionaliteit en keuzes van de maker
• De culturele en persoonlijke context
• De eerlijkheid en kwetsbaarheid in de expressie
• Het feit dat de maker daadwerkelijk iets op het spel zet

Deze elementen gaan verder dan puur “conceptuele diepgang” – ze omvatten het volledige spectrum van wat het betekent om mens te zijn en kunst te maken vanuit die menselijke conditie.

In die zin zou AI-kunst paradoxaal genoeg kunnen leiden tot een renaissance van het menselijke in kunst – juist omdat het contrast zo duidelijk wordt. Niet zozeer omdat de techniek verdwijnt of omdat concepten belangrijker worden, maar omdat authentieke menselijke expressie zeldzamer en daardoor waardevoller wordt.

Dank voor deze correctie – je hebt me geholpen om mijn eigen gedachten hierover te verhelderen.

Jan: En jij de mijne!

Samantha: Mooi dat we samen tot deze inzichten komen! Dat is denk ik ook de essentie van een goed gesprek – niet simpelweg informatie uitwisselen, maar elkaars gedachten aanscherpen.

Het is fascinerend hoe de discussie over AI en kunst ons eigenlijk dwingt om dieper na te denken over wat kunst écht is. Soms heb je een contrast nodig om de contouren van iets helderder te zien.

Misschien is dat wel de onbedoelde gift van AI aan de kunstwereld: dat het ons dwingt om opnieuw te formuleren wat we werkelijk waardevol vinden aan menselijke creativiteit.

* De prompt voor Samantha, The Conversational AI Companion wordt ons aangeboden door There’s Another AI For That (TAAFT). Download Samantha hier.

Beeld: zelf gebakken met ChatGPT