Van ritueel tot rel (Korte geschiedenis van het spelbederf)
Het huwelijk tussen sport en geweld bestaat al eeuwen, maar is in de loop van de tijd flink van karakter veranderd.
Ooit was sport (als we cultuurhistoricus Johan Huizinga mogen geloven) een geritualiseerde vorm van agressie, gereguleerd en beheerst door spelregels. Sportwedstrijden fungeerden als een gecontroleerde uitlaatklep voor spanningen tussen gemeenschappen. Soms zelfs als alternatief voor oorlog, schrijft Huizinga in Homo Ludens: “Wanneer de Vandalen in Spanje met de Alemannen in oorlog zijn, laat men de strijd door een tweegevecht beslechten, dat dus hier niet als voorteken dient, maar de algemene strijd vervangt.”
Lang geleden. In plaats van conflicten te beslechten, lijkt sport nu juist geweld op te roepen. Die ontwikkeling is aan het einde van de 19e eeuw ingezet. In 1885 om precies te zijn, althans in de voetbalsport. Toen gaf de Britse Football Association toe en nam de professionalisering van het voetbal toe. En met de professionalisering van het voetbal deed ook het voetbalvandalisme zijn intrede. Later ook in Nederland, toen de eerste ‘voetbalvlegels‘ zich lieten gelden.
Voetbalvlegels, geen hooligans. Van georganiseerd hooliganisme – overigens een term uit de 19e eeuw die mogelijk verwijst naar de Ierse crimineel Patrick Hooligan of Houlihan – was toen nog geen sprake. Dat kwam pas in de jaren zestig opzetten, met de wijdverspreide opkomst van de jeugdcultuur. Het schijnt dat het aantal incidenten van voetbalgeweld in de eerste vijf jaar van de jaren zestig het dubbele was van de voorgaande 25 jaar samen. Door de media-aandacht werd het hooliganisme volgens de Wikipedia ‘een echte hype’ en verspreidde het zich over Engeland en vandaaruit naar andere landen. En gaandeweg van in en om het voetbalstadion ook naar daarbuiten, en tegenwoordig moet je niet gek opkijken als de hele stad onveilig is als er een voetbalwedstrijd wordt gespeeld.
De oorzaak van die (wat mij betreft) jammerlijke ontwikkeling van sportieve conflictbeslechting naar sport als bron van gewelddadige conflicten? Lastig te zeggen. Het is in elk geval te makkelijk om de (sociale) media als schuldige aan te wijzen, aangezien de opkomst van sportgerelateerd geweld al was ingezet toen de televisie nog moest worden uitgevonden. Misschien dat de media dat geweld verder hebben aangewakkerd, maar de belangrijkste oorzaken liggen toch elders. Maar waar?
Huizinga wijst op de opmars van het ‘puerilisme’, een vorm van verkinderlijking of regressie naar kinderachtige gedragspatronen. Let wel: kinderen die spelen zijn niet kinderachtig; ze zijn juist op hun creatiefst en meest serieus wanneer ze volledig opgaan in hun spel. Puerilisme daarentegen is een vorm van onechtheid, een imitatie van spel zonder de essentiële elementen van vrijheid, spontaniteit en vreugde. Puerilisme is ‘een reeks van activiteiten, waarin de mens van heden, vooral als lid van een of andere collectiviteit optredende in organisatie, zich naar maatstaven van de puberteits- of van de knapenleeftijd schijnt te gedragen. Het betrof voor een groot deel gewoonten die hetzij veroorzaakt of in de hand gewerkt worden door de techniek van het moderne geestelijk verkeer. Daaronder valt bijvoorbeeld de gemakkelijk bevredigde maar nooit verzadigde behoefte aan banale verstrooiing, de zucht tot grove sensatie, de lust aan massavertoon’, schrijft hij in 1938.
En, nog treffender: “Op iets dieper liggend niveau sluiten daarbij aan: de levendige clubgeest met zijn aanklevende onderscheidingstekens, formele handgebaren, herkennings- en aankondigingsgeluiden (yells, kreten, groetformules), het optrekken in marspas en marsorde enz. Nog verder van de psychologische oppervlakte kenmerkt het puerilisme zich door het ontbreken van gevoel voor humor, het warmlopen op een woord, de verregaande achterdocht en onverdraagzaamheid tegenover niet-groepsgenoten, de mateloze overdrijving in lof en blaam, de toegankelijkheid voor elke illusie die de eigenliefde of het groepsbesef vleit. Veel van deze pueriele trekken vindt men ook in vroegere beschavingstijdperken ruimschoots vertegenwoordigd, doch nooit in de massaliteit en met de brutaliteit, waarmee zij in het openbare leven van heden zich breed maken.” Een concreet voorbeeld van puerilisme dat Huizinga aanhaalt, is het hernoemen van drie collectieve boerderijen in de Sovjet-Unie vanwege tegenvallende graanopbrengsten. De boerderijen werden omgedoopt tot ‘Luiaard’, ‘Saboteur’ en ‘Nietsnut’ – volgens Huizinga een zorgwekkende uiting van de pueriele neiging om kritiek te uiten in de vorm van kinderlijke beledigingen en vernederingen.
Scherp, heel scherp. Maar, kun je je afvragen, waar komt dat ‘puerilisme’ dan vandaan? Huizinga is hier niet helemaal duidelijk over, maar denkt dat ‘de intrede van halfontwikkelde massa’s in het geestelijk verkeer, de verslapping van morele standaarden en de al te grote geleidelijkheid, die techniek en organisatie aan de maatschappij hebben verleend’ er zeker debet aan zijn.
Wie weet. Misschien is het geen toeval dat ‘de verregaande achterdocht en onverdraagzaamheid tegenover niet-groepsgenoten’ en sportgerelateerd geweld tegelijk de kop opstaken met de professionalisering van het voetbal, met zijn nadruk op competitie en individuele prestaties. Aan de andere kant: die professionalisering vloekt misschien wel met het idee van sport als een ritueel dat gemeenschappen bindt en dat geweld kanaliseert, maar dat bewijst nog niet dat die professionalisering leidt tot steeds verdergaande agressie. De Marxist in me zegt dat het wel weer door het kapitalisme zal komen. Dat dat vermaledijde kapitalisme geleid heeft tot een verlies van speelsheid, tot vervreemding en tot een toename van puerilisme en tot ongeremde, niet meer te sublimeren agressie. Maar helemaal overtuigend klinkt me dat toch ook niet in de oren. Hoe dan ook, het lijkt me lastig de geest weer in de fles te krijgen.
Beeld: zelf gebakken met ideogram.ai, ‘De geboorte van de hooligan’, geïnspireerd op ‘De geboorte van Venus van Boticelli’