Op zoek naar de eenzame extremist (Over Noreena Hertz bij Wintergasten)

“Eenzaamheid is de lepra van de deze eeuw”, las ik laatst. Zou je zeggen, inderdaad. Wie eenzaam is, wordt gemeden alsof hij een besmettelijke ziekte heeft. Wie niet eenzaam is, doet z’n best om niet besmet te raken. Toch grijpt de ziekte om zich heen, schijnt het. Zo niet sinds de vorige financiële crisis (vanaf 2008, toen het al door Reagan en Thatcher bewierookte neo-liberalisme om zich heen greep), dan toch zeker sinds de coronacrisis (2020 – 2022). Vooral jongeren lijken het zwaar te hebben (de onder jongeren zo populaire sociale media doen een flinke duit in het eenzaamheidszakje).

Volgens celebrityeconoom Noreena Hertz is eenzaamheid niet alleen ongezond (net zo ongezond als vijftien sigaretten per dag roken), maar kan het ook de maatschappij ontwrichten. In haar boek De eenzame eeuw gaat ze hier uitgebreid op in, gisteren gaf ze een korte samenvatting. Een samenleving waarin mensen eenzaam zijn, loopt het risico dat mensen minder tolerant zijn naar anderen, legde ze uit. Ze verwees o.a. naar wetenschappelijk onderzoek naar eenzame muizen, waaruit bleek dat hoe langer een muis alleen in de kooi zat, hoe agressiever en gewelddadiger het dier was als er een nieuwe muis bij in de kooi kwam. Zo is het ook met eenzame mensen. De opmars van het politieke extremisme komt volgens haar door die toenemende eenzaamheid.

Vooral het rechtse extremisme, om een of andere reden. Waarom juist rechts en niet links? Ik geloof niet dat ze hier een verklaring voor heeft. (Zouden er trouwens ook links- en rechts-radicale muizen bestaan, vraag ik me af)? Neemt niet weg dat Hertz een op het eerste gezicht originele theorie te pakken heeft. Origineel en best plausibel.

Toch overtuigt het idee ‘eenzaamheid = (rechts) radicalisme’ niet helemaal. Ik heb toch de indruk dat radicalisme niet zo zeer voortkomt uit eenzaamheid als wel uit het gevoel maatschappelijk uitgesloten te zijn – niet mee te tellen gezien, niet in staat zijn grip te krijgen op je eigen leven, laat staan op de maatschappij. Mogelijk leidt eenzaamheid nu en dan tot radicalisering (met de terroristische ‘lone wolf’ als meest extreme exponent). Maar zijn die PVV-Front National-Vlaams Belang-en-vul-maar-in-stemmers in de regel wel zo eenzaam? Zijn ze niet eerder boos? Boos omdat ‘Den Haag-Berlijn-Brussel-en-vul-maar-in er ‘een zooitje’ van heeft gemaakt? Omdat ‘de politiek’ en ‘de elite’ ze lelijk in de steek hebben gelaten?

Toevallig zag ik van de week Sorry, we missed you van de Britse regisseur Ken Loach, een film over een pakjesbezorger die als schijnzelfstandige probeert zijn schulden weg te werken. De man is een slachtoffer van het neo-liberalisme van heb ik jou daar, en het zou me niet verwonderen als hij voor de Brexit heeft gestemd en een hekel heeft aan immigranten – al is de curry van een afhaal-Indiër zijn lievelingseten. Het enige wat hem nog overeind houdt, is de liefde van en voor zijn gezin (en dat maakt de film ook zo ontroerend). Een loser, zeker. Een rechts-radicaal, misschien. Maar iemand die eenzaam is? Dat allerminst.

Al hangt het er ook maar net van af welke betekenis je aan het woord toekent. Hertz rekt het begrip ‘eenzaamheid’ op tot ‘niet alleen een gevoel van gebrek aan verbinding met vrienden en familie, maar ook met onze overheid en werkgevers. Het is het gevoel onzichtbaar te zijn: niet gezien en gehoord te worden. Eenzaamheid is voor mij zowel een persoonlijke als een politieke en existentiële staat van zijn. En deze staat wordt bepaald door vele factoren: onze economische omstandigheden, onze leeftijd, de steden waarin we leven, en de manier waarop we technologie gebruiken.’ De stelling ‘eenzaamheid = radicalisme’ verliest daarmee aan originaliteit maar wint aan kracht.

Beeld: Zelf gebakken met Dall-E 3