De nuchtere onwaarheid (Over ‘Het zijn net mensen’ van Joris Luyendijk)
Van de week eindelijk eens de kans gekregen me te verdiepen in het boek Het zijn net mensen van Joris Luyendijk, het populairste boek van het afgelopen jaar (nou ja, winnaar van de NS Publieksprijs in elk geval). Voor wie het niet kent: het boek gaat over het subjectieve en manipulatieve karakter van onze nieuwsvoorziening, in het bijzonder onze nieuwsvoorziening uit het Midden-Oosten.
Het zijn net mensen belicht het onvermogen van de journalist om een objectief en genuanceerd een beeld te schetsen in een conflictgebied. Journalisten zijn geen objectieve waarnemers. Allerlei partijen proberen op allerlei manieren om hen voor hun karretje te spannen, waardoor journalisten vanzelf een partij worden in het conflict. De journalist wordt gemanipuleerd door zowel dictatoriale regime’s als democratische regeringen. In het Midden-Oosten is het nieuws vervormd doordat dictaturen in de Arabische wereld de boventoon voeren en mensen niet vrijuit kunnen spreken. Ze zullen nooit zeggen wat ze echt denken. Nieuws uit Israël is evenmin betrouwbaar, daarvoor is de Israëlische propagandamachine te dominant.
Ook telt de korte spanningsboog van het publiek, vooral van de televisiekijker. Dit draagt ertoe bij dat het nieuws (zeker het nieuws zoals dat via de televisie tot ons komt) uit het Midden-Oosten grotendeels bestaat uit beelden van eindeloze hoeveelheden aanslagen. Hierdoor weten wij volgens Luyendijk niet wat alledaags is, en gaan we wat afwijkt (incidenten) zien als het alledaagse. Ook taalgebruik is niet onpartijdig. Wat de één een terrorist noemt is voor de ander een vrijheidsstrijder. En een journalist moet het grotendeels hebben van taal, ook al is die besmet.
Getuige de populariteit van het boek heeft Luyendijk bij veel mensen kennelijk een gevoelige snaar geraakt. Wie de lezersreacties op een site als bol.com doorneemt, krijgt een indruk welke. Zie je nou wel. Altijd al gedacht dat we worden voorgelogen. Eindelijk iemand die het aan de kaak stelt, een insider nog wel, iemand die het weten kan – dat is de teneur van de reacties. Is wat journalisten je vertellen echt waar? Ja, ja. Maar niet heus.
De filosoof Rob Wijnberg ging in een recente bespiegeling in NRC Handelsblad naar aanleiding van Het zijn net mensen een stap verder dan Luyendijk zelf. We herkennen ons in de ‘Nietzscheaanse boodschap’ van Luyendijk zegt hij. Wij geloven in navolging van de filosoof Friedrich Nietzsche dat er geen feiten zijn, slechts interpretaties. En: “Het nieuws interesseert ons steeds minder (het is maar een beeld), we vertrouwen de bron niet langer (de media manipuleren) en we zijn cynisch over wat we er aan kunnen doen (het is nu eenmaal zo). We geloven domweg niet meer in het beeld dat het nieuws ons voorschotelt, en verliezen daardoor iedere reden om ons er door aangesproken te voelen, er druk om te maken of er zelfs maar aandacht aan te schenken.” Wijnberg spreekt van een Joris Luyendijk-effect: “Maatschappijbreed is er een sluier van desinteresse, wederzijds wantrouwen en cynisme over ons heen gekomen.”
Is die desinteresse etc. erg? Luyendijk zelf zal waarschijnlijk vinden van wel: hij is gedesillusioneerd, een journalist moet in zijn ogen toch verslag kunnen uitbrengen van ‘de waarheid’. Maar je kunt het ook anders bekijken. Dat ‘de feiten’ niet bestaan, dat de waarheid vele gezichten heeft, dat er alleen maar ‘percepties’ zijn, hoeft niet zo’n ramp te zijn. Het kan leiden tot wantrouwen van mensen die denken dat ze de waarheid in pacht hebben: een cynicus is eerder immuun voor fundamentalisme dan een waarheidszoeker.
En wie de ene ‘perceptie’ niet belangrijker vindt dan de andere, zal kwesties van allerlei kanten willen bekijken. En dus voor vrijheid van meningsuiting zijn: niet omdat er één waarheid is, maar vele onwaarheden.