Engage! 5 lessen uit Star Trek
Paramount heeft van de week (op 14 maart) de releasedata van de nieuwe Star Trekfilm bekendgemaakt. Star Trek Beyond gaat in Nederland op 21 juli in roulatie, zo is nu bekend. Een mooie aanleiding om even stil te staan bij de beste verhalen uit deze reeks: wat kunnen Nederlandse scenarioschrijvers leren van Star Trek?
Hoe zat het ook al weer? Star Trek Beyond is de derde film in de reeks prequels van Star Trek The Original Series (TOS) uit de jaren zestig. Star Trek heeft met deze commercieel geslaagde prequels een ‘reboot’ gekregen, nadat de serie was vastgelopen na een reeks weinig succesvolle ‘updates’. Star Trek The Next Generation (TNG, eind jaren tachtig, begin jaren negentig) was ongekend succesvol geweest – op een gegeven moment kon de serie zelfs met publiekstrekkers als Roseanne wedijveren, en er wordt wel gezegd dat de dubbelaflevering The Best of Both Worlds de doorbraak van science fiction naar een massapubliek betekende.
Merkwaardig genoeg besloot Paramount een kleine tien jaar geleden niet om Star Trek TNG nieuw leven in te blazen maar Star Trek TOS. Een ‘reboot’ van TNG had voor de hand gelegen gezien het succes van deze serie, terwijl TOS oorspronkelijk nauwelijks weerklank vond en pas in tweede instantie populair is geworden. Misschien dat het Paramount makkelijker leek de erg knullige oorspronkelijke serie te moderniseren, misschien dat de studio liever wilde wachten met een remake van TNG totdat die serie verder uit het collectieve geheugen is verdwenen – wie zal het zeggen? Voor scenarioschrijvers is de keuze van Paramount in elk geval jammer, want TNG is veel leerzamer dan TOS. Star Trek TOS en de nieuwe prequels moeten het hebben van de actie. De oude serie is erg ‘campy’, de moderne films zijn eigentijds flitsend, maar als schrijver leer je van geen van beide echt veel – niet meer dan van een willekeurige western of rampenfilm, in elk geval. Bij Star Trek TNG draait het veel meer om de karakters en hun onderlinge relaties. Je kunt de reeks zien als één grote masterclass voor scenarioschrijvers, zeker voor scenarioschrijvers die geïnteresseerd in sciencefiction.
TNG is ook zo leerzaam omdat er ook flink wat minder geslaagde episodes tussen zitten. Des te beter voor wie wat wil leren! Je kunt als het ware meekijken in een laboratorium van ongelofelijk getalenteerde sciencefictionschrijvers. Je ziet hoe de schrijvers gaandeweg, met vallen en opstaan, greep krijgen op de materie. En vooral dat ze de karakters vanaf seizoen twee steeds duidelijker inkleuren, waardoor de afleveringen ook steeds sterker worden. Totdat de schrijvers (in seizoen 7) nogal eens zonder inspiratie lijken te zitten en de afleveringen vlak en voorspelbaar beginnen te worden. Pijnlijke mislukkingen zoals in de eerste twee seizoenen zitten er niet meer bij, maar de routine heeft de overhand gekregen. Niet elke aflevering is lopendebandwerk, maar de lol is er bij de schrijvers duidelijk vanaf. Jammer voor de doorsneekijker misschien, maar voor de scenarioschrijver maakt die metaalmoeheid bij de schrijvers het laatste seizoen juist weer erg interessant om te bestuderen.
Wat zijn dan de lessen die scenarioschrijvers kunnen leren uit Star Trek, en dan vooral uit Star Trek TNG?
Les 1. Ga na wat je verhaal krachtig maakt
In het geval van Star Trek TNG zijn dit de botsende karakters. Of liever gezegd: karakters die botsen met zichzelf en met elkaar. De drie interessantste personages uit Star Trek TNG zijn kapitein Jean-Luc Picard, de androïde officier Data en de Klingon luitenant Worf. Niet toevallig zijn dit ook juist de drie karakters die in zichzelf verdeeld zijn. Picard is een ontdekkingsreiziger, maar heeft ook een hang naar een burgerlijk leven. Data is een machine (of zoals hij het zelf zegt een ‘artificial intelligence and synthetic life form’) die mens wil zijn. Worf heeft krijgersbloed maar is opgevoed door liefhebbende mensen. Minder geslaagd zijn eendimensionale karakters zoals Deanna Troi, de empathische scheepspsycholoog, en die in menige aflevering weinig meer tekst heeft dan: “Ik voel dat die man iets achterhoudt” of “Ik voel dat hij enorme pijn lijdt.”
De verhalen zijn het interessant wanneer een personage wordt uitgedaagd om te kiezen wie hij eigenlijk wil zijn. Een aflevering zoals Family drijft op dit innerlijke conflict. Picard komt in de verleiding om zich te vestigen op aarde. Zal hij net zoals zijn broer en rivaal kiezen voor huiselijk geluk? Of zal hij toch zijn carrière bij Starfleet voortzetten? Data heeft zo’n beetje elke aflevering weer een dergelijk innerlijk conflict. Lukt het hem om zich menselijk te gedragen? Of blijkt hij weer eens ondanks zijn ongelofelijke intelligentie niet meer dan een stoethaspelige machine die geen gevoel heeft voor menselijke omgangsvormen, figuurlijk bedoelde uitdrukkingen letterlijk neemt en maar geen creatieve vermogens kan ontwikkelen (hoe vaak hij ook gedichten schrijft, schildert of muziek maakt).
Les 2: Als iets niet werkt, stop dan
Seizoen 1 van Star Trek is grotendeels niet om aan te zien. Dat komt vooral doordat de serie in dit stadium nog een imitatie is van TOS. De verhalen zijn soms zelfs nadrukkelijk gebaseerd op afleveringen van de oude reeks met Kirk, Spock en McCoy (denk aan The Naked Now, dat The Naked Time herkauwt). Dat getuigt niet alleen van creatieve bloedarmoede, het past ook niet, gezien de andere samenstelling van het spelerensemble. Vooral Jean-Luc Picard heeft weinig te doen. Als er ergens een vrouw in nood moet worden gered uit de klauwen van een alien of een vijandig ras moet worden betreden, dan mag Picards secondant, William Riker dat doen. Begrijpelijk, want Picard is als beschouwend ingestelde, vriendelijke vijftiger een heel ander soort kapitein dan de rouwdouwerige jonge Kirk, terwijl Riker wel uit hetzelfde hout is gesneden. Maar het wringt wel dat Picard voor spek en bonen meedoet.
Gelukkig zagen de schrijvers dit zelf ook in, en kwamen ze al gauw met scenario’s waarin het bespiegelende karakter van Picard veel beter tot zijn recht komt. Interessant genoeg pakt dit ook voor Riker heel gelukkig uit. Aanvankelijk lijkt hij net zo’n ‘flat character’ als Kirk uit Star Trek TOS. Maar in de loop van TNG bloeit hij op in de schaduw van Picard. Zijn karakter krijgt diepgang; hij wordt steeds minder een oppervlakkige levensgenieter en steeds meer een man met een rijk gevoelsleven – en je kunt je voorstellen dat hij zichzelf niet meer herkent in de man die hij ooit was (zoals in de aflevering Second Chances pijnlijk duidelijk wordt, wanneer hij overhoop ligt met een kloon van zichzelf).
Overigens is Riker het enige personage dat zo’n ontwikkeling doormaakt. De karaktertrekken van Picard, Data en Worf liggen al vroeg vast, en wat hun ook overkomt – gruwelijk gemarteld worden door de Cardassians, je karakter verliezen aan de Borg, een tweede leven in een tijdsbestek van 20 minuten – maar de volgende aflevering lijkt alles weer vergeten.
Verhalen die zich langzaam ontspinnen, in de loop van tien of meer afleveringen? In dit Netflix-tijdperk is dat heel gewoon, in de tijd van Star Trek TNG nog niet. Pas met de vervolgserie Deep Space Nine zou Star Trek dergelijke seizoensomspannende verhalen krijgen waarin karakters alle tijd kregen om te groeien.
Echt storend is het overigens niet dat elke aflevering grotendeels op zichzelf staat. Het dwingt de makers bovendien om elke aflevering weer wat nieuws te verzinnen, waardoor veel afleveringen nog altijd erg fris overkomen: nu eens een ongebruikelijk voice over (Data’s Day), dan weer drie verhalen door elkaar (de koudeoorlogsaflevering Enemies) in plaats van de gebruikelijke twee, dan weer een mini-rampenfilm (Disaster) – TNG kent een enorme variatie aan soorten verhalen. Niet allemaal even geslaagd, maar wat zou het? De schrijvers kunnen flink experimenteren zonder dat misstappen afleveringen lang blijven doorwerken. Werkt iets niet? Volgende aflevering beter.
Les 3: Het gaat niet om de ‘science’ maar om de ‘fiction’
Stephen Hawking speelde op eigen verzoek mee in Star Trek TNG! Er kwamen iPads in voor, en dat tientallen jaren voordat de eerste iPad op de markt kwam! En e-readers! Star Trek TNG loopt vooruit op veel wetenschappelijke ontdekkingen! De serie laat zien dat mensen worden gekloond! Dat je materie in energie kunt omzetten (en omgekeerd)! Zwarte gaten, tijdreizen, parallelle werelden – het komt allemaal voor in Star Trek!
Inderdaad. En toch gaat het daar niet om. In de beste afleveringen van de serie staat het conflict tussen en binnen karakters centraal. Menselijke dilemma’s, niet de technobabbel en de (pseudo)wetenschappelijke beschouwingen en futuristische uitvindingen. Alle technische hoogstandjes dienen hooguit om het eigenlijke verhaal mogelijk te maken. In Tapestry krijgt Picard bijvoorbeeld de kans om zijn leven over te doen. Hoe het mogelijk is dat hij terug in de tijd kan reizen? Daar gaat het niet over. Het gaat erover dat hij dankzij de fouten in zijn jeugd geworden is wie hij is – dat die fouten misschien wel helemaal geen fouten waren.
Voor zover er een wetenschappelijke discipline belangrijk is voor de verhalen, dan is dat de filosofie. Science fiction is een van de weinige literaire genres waar het heel gebruikelijk is om filosofische vragen centraal te stellen. Wie ben ik? (Second Chances: Waarin verschil ik van een kloon van mezelf?) Wat is het onderscheid tussen lichaam en geest (The Host: kan ik van je houden terwijl je opeens in een heel ander lichaam zit, zelfs van man in vrouw bent veranderd?) Wat is goed en kwaad? (Alle afleveringen over de prime directive – gij zult niet ingrijpen in ‘primitieve’ culturen). Hebben geavanceerde, mensachtige machines ook rechten (de vraag die aan de orde komt in The Measure of Man, een titel die rechtstreeks verwijst naar de befaamde uitspraak van Martin Luther King: “The ultimate measure of a man is not where he stands in moments of comfort and convenience, but where he stands at times of challenge and controversy.”)
Enzovoorts. Niets mis met een filosofisch getint verhaal. Onthoud alleen wel dat het om het verhaal gaat, en niet om de filosofie.
Les 4: Maak van je kijker een ingewijde
Voor de ongeoefende kijker van Star Trek moet het even wennen zijn. Mannen in rare pakjes, ruimtewezens die overduidelijk slecht geschminkte acteurs zijn, special effects uit het jaar kruik (pas met Deep Space Nine doen volwassen computer generated graphics hun intrede).
De ingewijde geniet ervan dat Star Trek een eigen universum is, en verheugt zich in de vele details die voor buitenstaanders onbegrijpelijk zijn. De ingewijde ziet goedkeurend toe dat de kapitein net een knoopje meer aan zijn revers heeft dan zijn directe ondergeschikten, dat hij bij plechtige gelegenheden een soort rokkostuum draagt en in zijn vrije tijd juist een comfortabel jasje. De ingewijde spreekt een paar woordjes Klingon. Hij kent de verschillen tussen het ruimteschip uit TNG en het primitievere schip uit TOS. De ingewijde mag graag Data citeren wanneer iemand hem vraagt hoe het gaat: “I’m functioning within acceptable parameters.” Hij pinkt een traantje weg wanneer de oude Vulkaniër Mr. Spock uit TOS een gastoptreden verzorgt in TNG (in Unification) en zegt vrienden gedag met geheven hand en de ring en middenvinger uit elkaar.
Elke keer dat de schrijvers benadrukken dat Star Trek een eigen universum heeft, krijgt de ingewijde een stille hint. Hij krijgt bevestigd dat die wereld ook de zijne is – een wereld die anderen nog niet ontdekt hebben.
Les 5: Don’t tell them…
“Don’t tell them, show them”, luidt de oude Hollywoodwet. De makers van de nieuwe Star Trek-actiefilms hebben dat begrepen. De schrijvers van de beste afleveringen van TNG ook. Nee, anders dan in die films biedt TNG geen overweldigende massacènes, zijn de ‘special effects’ nogale eens naatje en de decors van bordkarton. Maar de makers weten dat je karakters het beste kunt typeren door hun handelingen en niet door prekerige monologen en uitleggerige gesprekken.
In Lower Decks probeert een ambitieuze cadet in spe zijn carrière te bespoedigen door aan de bar van het schip vrienden te worden met zijn leidinggevende, Riker. Hij bestelt hetzelfde drankje als Riker en knoopt een gesprek aan. Hij heeft gehoord dat Riker ook uit Canada komt, probeert hij. Nou nee, zegt Riker, uit Alaska. Een pijnlijke stilte later probeert de cadet het weer: ook een gebied met veel sneeuw, zegt hij. Nog een pijnlijke stilte en een mislukte ‘career move’ later vlucht hij weg – zonder ook maar een slok van zijn drankje te hebben genoten.
(Geschreven voor ScriptAcademy)
P.S. Star Trek Deep Space Nine heeft – meer nog dan TNG – een karaktergedreven plots, maar ken ik te slecht om er veel zinnigs over te zeggen.
Zie ook: IMDB (voor een overzicht van alle afleveringen van Start Trek TNG, gerangschikt naar waardering), Jammersreviews.com (vooral de bijdragen van bezoekers van deze pagina zijn interessant) en de Star Trek Review Index (uitstekende recensies van alle series. Alleen Deep Space 9 en Voyager zijn incompleet; van DS9 ontbreken de recensies na 7-11 en van Voyager de recensies van 5-9 en verder).