Nico Baken (KPN/TU Delft): ‘Voor een leuker, makkelijker en duurzamer leven’

Ons welvaartsstreven heeft ons veel gebracht. Toch pleit Nico Baken, senior strateeg bij KPN en hoogleraar Enterprise Networks aan de TU Delft, voor een mentaliteitsverandering. Hierdoor kunnen allerlei verbeteringen tot stand worden gebracht, bijvoorbeeld binnen sectoren en tussen sectoren – verbeteringen die nu blijven liggen, omdat we zo moeilijk met elkaar samenwerken.

De bouwsector heeft een behoorlijke klap gekregen van de kredietcrisis, maar sla de personeelsadvertenties er maar eens op na: nog altijd zoeken ingenieursbureaus en bouwbedrijven personeel om ‘prestigieuze projecten’ te ‘realiseren’, en nog altijd gaan ze prat op de werkgelegenheid die hun activiteiten opleveren. Terwijl je je natuurlijk kunt afvragen of er aan deze lokale projecten nationaal en internationaal gezien wel zo’n behoefte is, en of alle inspanningen, geld, kennis en energie niet veel beter ergens anders voor kunnen worden ingezet. Behoud van de natuur, bijvoorbeeld. Niet zo’n gekke gedachte, wanneer je bedenkt dat de mens bestaat bij de gratie van de natuur. Hoe aantrekkelijk is het trouwens voor alle bouwvakkers om hun waarschijnlijk toch al veelgeplaagde rug voor de zoveelste keer op de proef te stellen? Misschien moet dat prestigieuze bouwproject maar eens een keer níet worden uitgevoerd.

Hoe bepaal je als land, als organisatie, als mens wat je het beste kunt doen? En wat is eigenlijk dat beste? In de praktijk van alledag worden we vooral gestimuleerd om de zaken vanuit een beperkt blikveld te bekijken en om uit (materieel) eigenbelang te handelen of in het belang van de organisatie waaraan we ons toevallig hebben verbonden. Maar het belang van ‘de wereld’, van ‘de mens’ en van ‘de natuur’? Wie houdt daar nu rekening mee? En hoe kun je stimuleren dat mensen boven zichzelf uitstijgen en zichzelf gaan zien als deel van een groter, universeel geheel?

Het zijn vragen waarmee Nico Baken, senior strateeg bij KPN en hoogleraar Enterprise Networks aan de TU Delft, zich intensief bezighoudt. Baken pleit voor een mentaliteitsverandering: de mens zou zichzelf meer als een ‘holon’ moeten zien. ‘Holon’ is een term die hij aan de bekende schrijver Arthur Koestler ontleent en die zoveel betekent als ‘een deel dat bestaat bij de gratie van een groter geheel’, zoals een cel in een lichaam. Met een holistische benadering kunnen allerlei verbeteringen tot stand worden gebracht, bijvoorbeeld binnen sectoren en tussen sectoren – verbeteringen die nu blijven liggen, omdat we door onze egoïstische instelling zo moeilijk met elkaar samenwerken.

Repeterende breuk

Dat egoïsme (of liever gezegd, het streven naar materieel gewin en de daarvoor benodigde klassiek economische groei) heeft in het verleden ontegenzeggelijk geleid tot een enorme welvaart. Dit was echter alleen mogelijk door een verregaande specialisatie. “Je kunt de evolutie van de mens zien als een ontwikkeling van steeds verdergaande arbeidsdeling. In de tijd dat we jagers en verzamelaars waren, was die arbeidsdeling beperkt. Toen we boeren waren, was er al meer ‘fragmentering van economische en maatschappelijke taken’, en sindsdien is die alleen maar toegenomen. Het principe is steeds hetzelfde: ik bouw een huis, jij gaat naar de rivier om klei te halen en stenen te maken en samen worden we er beter van – kortom, taken worden opgesplitst en uitbesteed. Nu we van het industriële tijdperk zijn overgegaan naar het huidige IT-tijdperk, is de ‘functionele decompositie’ verder doorgevoerd dan ooit.”

Tot welvaartsstijging leidt deze repeterende breuk al lang niet meer, stelt Baken. “Dat blijkt wel uit de huidige crisis. De toenemende arbeidsdeling was alleen mogelijk door handel en dus door geld. Hoe meer specialisatie, hoe meer handel, hoe meer financiële transacties. Waarbij de banken verdienen aan die transacties, aangezien ze rente vragen. Dat gaat goed, zolang de welvaart stijgt. Maar je ziet nu dat de deelnemers in het economische verkeer niet meer aan hun verplichtingen kunnen voldoen. We zitten in een crisis waarin onze gezamenlijke schuld is toegenomen tot tussen de 350.000 en 400.000 miljard euro.”

Nog een bezwaar is dat er ‘dehumanisering’ in het economisch verkeer is geslopen: we zijn maar al te vaak vreemden voor elkaar. “Acedia – onverschilligheid – heeft maar al te vaak de overhand. Vroeger kwam de kolenboer bij je langs en dan kocht je kolen voor de kachel en kreeg de kolenboer geld en een kopje koffie, en nu schrijft Nuon maandelijks een veel te hoog bedrag van je rekening af en krijg je niemand te zien. Welvaartsstijging heeft bovendien geleid tot aantasting van de natuur. En zoals het oude Chinese gezegde luidt: ‘Als je moeder aarde slaat, dan slaat ze op een gegeven moment terug.’ Verder groeien zoals we in de afgelopen eeuwen hebben gedaan, is niet meer mogelijk.”

Prominent

Baken weet zeker dat we in de toekomst onze economische activiteiten grotendeels anders zullen organiseren. Door de verregaande arbeidsdeling is gigantische inefficiency ontstaan, doordat vele mensen langs elkaar heen werken. Deze ‘suboptimalisatie’ is tot daaraan toe. Misschien wel erger is dat allerlei kansen blijven liggen, doordat er zo slecht wordt samengewerkt binnen en tussen bedrijven en sectoren. Vooral transsectorale samenwerking heeft de interesse van Baken: “Je kunt het bedrijfsleven indelen in 22 sectoren. Sectoren die nauwelijks samenwerken, terwijl er ruim 4 miljoen combinaties mogelijk zijn waarin dit wel kan: 4 miljoen manieren om transsectorale innovaties voort te brengen.”

Dergelijke samenwerkingsverbanden passen typisch in deze tijd, waarin netwerken steeds dominanter worden die vaak tijdelijk, in losvaste verbanden samenwerken op basis van gedeelde belangen. “Waar voorheen hiërarchische, rigide en geïnstitutionaliseerde systemen met veel formele relaties en bureaucratische principes de boventoon voerden, is dan sprake van ‘zelfsturende’ netwerken en partnerschappen, waarbij de gebruiker (medewerker of burger) zelf een steeds prominentere en meer bepalende rol speelt: het Nieuwe Werken, ofwel Wikinomics. Een rol die de noodzaak van convergentie van functies versterkt. Door gelijksoortige functies te herkennen en zo mogelijk samen te voegen kan een basis worden gelegd voor transsectorale samenwerking”, zo valt te lezen in The Art of Smart Living, een recente publicatie van KPN en TNO waarin een essay van Nico Baken nader is uitgewerkt.

Het boek geeft een voorbeeld van transsectorale samenwerking – waarin ook overheden en consumenten participeren. The Art of Smart Living gaat over het slimmer maken van onze woningen en buurten. Baken laat zien hoe ons leven thuis en in de buurt ‘leuker, makkelijker en duurzamer’ kan worden voor stabiele en lagere kosten. Want ook in onze eigen buurt en in ons eigen huis – ‘een knooppunt van allerlei sectoren: hier komt alles samen’ – lijden we onder onpersoonlijke en dehumane transacties en inefficiency, ook hier wordt de natuurlijke omgeving aangetast. Innovaties die het resultaat zijn van samenwerking kunnen leiden tot verbetering, nota bene zonder dat dit ten koste van de welvaart gaat (en soms zelfs met besparing van allerlei kosten).

Schizofreen

Zo denkt Baken aan een ‘smart living check-up’, een scan en advies aan bewoners over al hun woonaspecten: energieverbruik, staat van onderhoud, afgenomen diensten bij de zorgverlener, verzekeringen en media-abonnementen. Ook praktische dingen als het herprogrammeren van het mediacenter, vervangen van filters en batterijen en instellen van de toegangsregeling van het huis horen bij de dienstverlening.

“Nieuw aan de check-up is dat de adviezen in samenhang worden gegeven: onderhoudsadvies wordt met energie gekoppeld, mediagebruik wordt met zorgfuncties gecombineerd. Hierdoor is het advies praktisch veel beter bruikbaar voor de betrokkenen. Bovendien is de betrouwbaarheid hoger door een grotere onafhankelijkheid: een consument zal het advies van één dienstverlener, die daar zelf voordeel van heeft, niet op voorhand vertrouwen.” Bij smart homes kunnen bewoners voor bezorgers aan wie toegang wordt verleend op afstand de deur openen. Eenmaal binnen is eenvoudige beeldcommunicatie met de bezorger mogelijk: “Zet u het pakket daar maar neer.” Per wijk kunnen bewoners terugvallen op een (transsectorale) monteur uit een vertrouwd eerstelijnswijkteam met een koepel voor tweedelijnshulp voor bijzondere problemen.

Een dergelijke ‘slimme’ toekomst valt of staat met een breed gedragen bereidheid om met elkaar samen te werken – en dus om onze oude waarden af te schudden. Zo ver is het nog niet, erkent Baken. “Het verdrietige is dat de mens heel schizofreen in dit krachtenveld zit. Enerzijds bevindt hij zich met zijn gezin aan de vraagkant, met complexe en integrale behoeftes, anderzijds is hij ook werknemer in een sectoraal ingerichte aanbodkant. En de meeste mensen geloven nog steeds in economisch herstel en denken dat we ons gedrag niet hoeven aan te passen. Ze zitten nog in een ontkenningsfase. Of ze hebben niet de intellectuele bagage die nodig is om het hele spel te overzien. En ondertussen maken bepaalde mensen daar handig gebruik van: de banken, die systeembanken, gijzelen onze regering op dit moment.”

Tegelijkertijd ziet Baken dat steeds meer mensen de noodzaak van een meer holistische mentaliteit onderkennen. “Zo bijzonder is het nu ook weer niet. Het gaat om klassieke waarden en deugden zoals moed, gematigdheid, verstandigheid en rechtvaardigheid, maar vooral ook om empathie en om vertrouwen in elkaar. We hebben een ingeboren gevoel voor dat soort waarden. We voelen ons beter wanneer we eraan toegeven, en slechter wanneer we dat niet doen. Daarom is het ook geen idealistisch gepraat van mij dat er een mentaliteitsverandering mogelijk is, maar getuigt het juist van realiteitszin. We willen verandering. Alleen doen we nu collectief dingen die we individueel geen van allen willen. Hoe doorbreken we dat falende systeem? We kunnen bijdragen aan verandering door ons medemenselijk te gedragen, door ons gevoel te laten spreken: de logica van het gevoel. Het is heel erg belangrijk om van tijd tot tijd iemand een schouderklop te geven als hij het goed doet, of juist te durven zeggen: Hier zit je echt fout. Het is toch ook te zot om, zoals veel mensen nog doen, te spreken van ‘moordende concurrentie’? Lever gerust kritiek op die partiële rationaliteit, dat misleidende efficiencydenken en die klassieke winning-spirit: ‘Hee, voel je je wel normaal of zo?'”

Artikel voor Second Sight