De eerste zelfmoordterrorist? (Over Jan van Leiden)
Wie was eigenlijk de eerste zelfmoordterrorist?, vroeg ik me laatst af.
De Japanse kamikazepiloten uit de Tweede Wereldoorlog, dacht ik in eerste instantie, maar dat waren welbeschouwd geen terroristen maar soldaten. Jan van Speijk misschien, die van ‘dan liever de lucht in’? Maar die pleegde niet echt een aanslag, die blies zichzelf op om defensieve redenen en dat telt vermoedelijk niet. Misschien komt de twijfelachtige eer de eerste zelfmoordterrorist te zijn de Russische nihilist Ignati Grinevitski toe, de man die Tsaar Alexander II doodde en zichzelf erbij – al weten we niet zeker of hij zichzelf wel expres heeft opgeblazen of dat zijn bom uitsluitend voor de tsaar was bestemd. Ook niet helemaal overtuigend.
Wie dan wel?
Toevallig stuitte ik op een artikel van de filosoof John Gray waarin hij stelt dat wie zoekt naar een ‘religieus prototype van IS’ geloofwaardige kandidaten kan vinden in het Europa van de laten Middeleeuwen en vroege moderniteit. Hij noemt de zelfverklaarde messias Jan van Leiden (1509 – 1536. Sommige bronnen gaan ervan uit dat hij geboren is in 1506, over zijn sterftedatum zijn geen meningsverschillen).
Jan van Leiden (bekend van de uitdrukking ‘zich er met een Jantje van Leiden afmaken’ – eerder was hij kleermaker geweest, elke keer dat hij weer eens wat had fout gedaan, redde hij zich eruit met smoesjes) was leider van de wederdopers in Münster. Op een gegeven moment riep hij zichzelf uit tot koning van het theocratische ‘Koninkrijk Sion’. Hij liet alle boeken behalve de Bijbel verbranden, schafte geld af, voerde veelwijverij in (zelf had hij 17 vrouwen) en liet iedereen die geen wederdoper wilde worden ter dood brengen. Zijn schrikbewind kwam ten einde toen de troepen van de uit de stad verdreven bisschop Münster weer innamen. Jan van Leiden werd gevangengenomen en een half jaar lang als ‘circusbeer’ door het omliggende land gevoerd. Op 22 januari 1536 werd hij doodgemarteld. Zijn lichaam werd in een ijzeren kooi opgehangen aan de toren van de Lambertikerk in Münster, waar het ter afschrikking tot 1585 – bijna een halve eeuw lang dus – heeft liggen wegrotten.
Interessant! Maar of Jan van Leiden inderdaad de eerste zelfmoordterrorist was? Aanvankelijk dacht ik van wel. Als hij even goed had nagedacht, had hij tenslotte kunnen weten dat zijn schrikbewind één grote, langgerekte kamikaze-actie was. Dat hij de heersende orde misschien wel enige schade kon toebrengen, maar niet zonder zijn leven op te offeren. Kortom, dat zijn destructieve regime uiteindelijk tot zelfdestructie zou leiden.
Maar of hij inderdaad willens en wetens de dood heeft opgezocht? Waarschijnlijk toch niet helemaal, althans niet de dood zoals wij ons die voorstellen. Hij geloofde dat hij uitverkoren was, en dat het Laatste Oordeel hem van van een aardse dood zou redden. Dat hij niet echt dood zou gaan, maar in een ‘nieuw Jerusalem’ opnieuw tot leven zou komen. Iemand die dat gelooft, kan welbeschouwd geen zelfmoord plegen, althans niet als hij zich opoffert voor de goede zaak: zo iemand doet niet zozeer een poging zichzelf te doden, maar wil toegang krijgen tot het hemelse leven na de dood. Hij was dus misschien toch niet de eerste zelfmoordterrorist – helemaal geen zelfmoordterrorist zelfs. Evenmin als veel moderne zelfmoordterroristen dat zijn.