Gevallen symbool (Over de Berlijnse muur)

Misschien is het een open deur (dat mag wel eens, dit is een stukje over de Berlijnse muur), maar meestal is er een scheiding tussen het symbool en dat wat het symbool verbeeldt. Het hakenkruis staat voor nazisme, maar doet zelf geen mens kwaad. Een witte duif symboliseert de vrede, maar kan zelf best bepaald weinig vreedzame bedoelingen hebben. Een hartje symboliseert de liefde, maar… enzovoorts.

Uiteraard is het niet altijd even duidelijk waar de scheidslijn ligt tussen symbool en het gesymboliseerde. Wat bijvoorbeeld als voetbalsupporters in het Ajax-stadion joden ophemelen of ze juist dood door vergassing toewensen? Je zou kunnen beargumenteren dat die voetbalsupporters slechts pro- of juist anti-Ajax zijn, en dat ze niemand werkelijk dood willen hebben. Kortom, dat die spreekkoren slechts symbolisch zijn en niet zo letterlijk moeten worden genomen. Niets aan de hand, geen daden maar woorden! Maar aan de andere kant valt niet te ontkennen dat voetbalsupporters zich nogal eens aan geweld overgeven, en – wie weet – is dat geweld wel antisemitisch (of, meer in het algemeen) van aard.

Met de Berlijnse muur is er ook zoiets aan de hand. De muur stond voor de scheiding tussen Oost en West, communisme en kapitalisme, onvrijheid en dictatuur. Maar de muur had tegelijkertijd daardwerkelijk invloed op het reilen en zeilen van Duitse burgers. Het belemmerde de handel tussen Oost- en West-Duitsland, bijvoorbeeld. Je kunt je voorstellen dat West-Berlijn door de aanwezigheid van de muur ietsje rijker was dan dit stadsdeel zou zijn geweest zonder (want: toeristische trekpleister, politiek te belangrijk om te verwaarlozen etc.), en dus in zekere zin best wat te danken heeft gehad aan de muur.

Misschien is dit een nonsensredenering. Wie weet? Opmerkelijk genoeg ging (vrijwel?) alle aandacht bij de herdenking van de val van de muur uitsluitend uit naar de symbolische betekenis. De val van de muur als voorbode van het einde van het communisme, van de overwinning van het vrije Westen op Oosterse starheid op – dat soort verhalen. Wat de val nu werkelijk te betekenen had? Leidde de val bijvoorbeeld inderdaad écht tot de val van het communisme? Waarom is een open communistische samenleving niet mogelijk? Met andere woorden: hoe belangrijk was de muur voor het voortbestaan van het communisme? Wat waren de directe economische gevolgen van de val?

Niet dat dit de allerinteressantste verhalen zijn – wat mij betreft integendeel – maar toch. Het zegt misschien wel wat over ons dat we de val van de muur zo veel symbolische betekenis toekennen en zo weinig oog hebben voor de werkelijkheid waarnaar het symbool verwijst. De Dikke Van Dale denkt er het zijne van: “In het primitieve denken zijn het symbool en dat wat het verbeeldt geen afzonderlijke grootheden, maar een eenheid.”