In zekere zin mislukt? (Over De Nachtwacht)

Waar je de laatste tijd niets meer van hoort: de theorie van Rembrandt-kenner Ernst van de Wetering dat De Nachtwacht ‘in zekere zin’ zou zijn mislukt en dat Rembrandt dat moet hebben geweten. Een paar jaar geleden (begin 2006) was dat nog nieuws, nou een soort van. NRC Handelsblad kwam met een groot interview met Van de Wetering in het eigen magazine M, maar zijn theorie is nooit echt aangeslagen. Ook Van de Wetering heeft het er niet meer over, althans niet in de vele voorbeschouwingen op de opening van het verbouwde Rijksmuseum.

Rembrandt liep volgens Van de Wetering een doodlopende straat in, althans ‘in zekere zin’ (dat overvloedige gebruik van ‘in zekere zin’ is van Van de Wetering zelf, alsof hij schroomde om zijn theorie wereldkundig te maken). Wat was namelijk het geval volgens Van de Wetering? Rembrandt wilde in het schilderij zowel beweging als compositie – en dus (?) – stilstand weergeven, en die twee laten zich lastig combineren. De Nachtwacht is voornamelijk bedoeld om ‘beweging’ uit te drukken, getuige ook de oorspronkelijke titel van het schilderij: De compagnie van kapitein Frans Banning Cocq en luitenant Willem van Ruytenburgh maakt zich gereed om uit te marcheren. Het is een dynamisch ogende momentopname (namelijk van het moment voordat een stoet wordt geformeerd). Tegelijkertijd brengen de twee figuren die in het licht staan er orde in aan: het gele meisje met een dode kip aan haar gordel en de in het geel geklede luitenant. “Rembrandt wilde zowel de chaos van door elkaar lopende figuren schilderen, als een compositorische ordening nastreven. Daarom is hij vastgelopen”, zei Van de Wetering toen.

Het is een blijft een interessante stelling, die moeilijk hard te maken is. De Nachtwacht is verminkt; bovenaan en aan de zijkanten zijn stroken weggesneden waardoor twee schutters en de pluim van de hoed van een derde man zijn verdwenen en het effect van een bewegend gezelschap is afgezwakt. Ook is het schilderij door vervuiling en verkleuring van de vernislaag in de loop van de 18e en 19e eeuw steeds donkerder geworden – vandaar de bijnaam Nachtwacht voor een schilderij dat een scène bij daglicht voorstelt. We kunnen ons kortom geen goede voorstelling maken van het schilderij in zijn oorspronkelijke staat. En alleen al daarom niet bepalen of De Nachtwacht (al dan niet ‘in zekere zin’) is mislukt.

Misschien nog verwarrender is dat ‘wij’ (Nederlanders, 21e eeuwers) heel andere criteria hanteren dan ‘zij’ (opdrachtgever Frans Banning Cocq, bijvoorbeeld, die het werk onder protest heeft aanvaard, de 19e eeuwse kunstenaars die met Rembrandt dweepten of de Nazi’s die Rembrandt als een Germaanse held beschouwden). ‘Wij’ kijken door andere ogen naar De Nachtwacht dan ‘zij’.

Dat ‘wij’ De Nachtwacht als een meesterwerk beschouwen (nou ja, Van de Wetering in een onbewaakt ogenblik misschien niet), komt denk ik vooral vanwege de mythevorming rondom het verhaal. Dat Frans Banning Cocq het maar zo zo vond, dat er nog eens een directeur van Rijksmuseum bovenop het schilderij is gevallen, dat het schilderij tijdens de Tweede Wereldoorlog ‘ondergedoken’ heeft gezeten (wist u dat het Rijksmuseum een aparte smalle doorgang om het schilderij weg te halen in noodgevallen?!), dat er jaarlijks tientallen-, nee honderdduizenden mensen naar komen kijken, dat je het ‘dus’ gezien moet hebben.

De Nachtwacht is m.i. de BN’er onder de schilderijen: aantrekkelijk vanwege zijn roem in plaats van andersom. ‘Wij’ gaan er eerder heen om het gezien te hebben om mee te kunnen praten dan om andere redenen. Niet omdat we het zo’n mooi schilderij vinden, en al helemaal niet omdat het ons ontroert.

Nee, al hollen we in het nieuwe Rijksmuseum meteen naar de zaal waar De Nachtwacht hangt, we hebben eigenlijk liever de dramatische tekening van Elsje Christiaens die aan de galg hangt. Of, nog liever, de zelfportretten van Rembrandt, waarin we het voortschrijden van de de tijd kunnen aflezen aan zijn ouder wordende gezicht. In zekere zin zijn dat veel, veel beter gelukte werken dan De Nachtwacht.