Wat zei (en dacht) Pim nu eigenlijk…? (Het gedachtengoed van Pim Fortuyn, één jaar later)

Wat is er over van het gedachtengoed van Pim Fortuyn? De laatste dagen, nu zijn tragische dood een jaar geleden wordt herdacht, is dit een onderwerp van discussie. En terecht, want sneed het wel allemaal hout wat hij zei?

Neem zijn roemruchte uitspraak: ‘Ik zeg wat ik denk’, een van de pijlers van het Fortuyniaanse gedachtengoed.

Menig criticus vraagt zich af of het wel zo verstandig is te zeggen wat je denkt. Kwets je daar de ander niet onnodig mee? En pakt ‘zeggen wat je denkt’ niet vaak averechts uit? Met andere woorden: is het vaak niet moreel verwerpelijk en nog eens ondoelmatig ook? Stel je ontmoet iemand voor het eerst en je mag hem niet, maar je moet wel met hem samenwerken (komt vooral in de politiek nogal eens voor). Wat moet je dan zeggen als je de geest van Pim wilt eren? Volgens mij bent u een verwerpelijk sujet? Het is dat u geen kut-Marokkaan bent, anders had ik geëist dat u het land werd uitgezet? Wat schiet je daar in Pimsnaam mee op?!

Dan is er het interessante, paradoxale gegeven dat Pim niet zozeer zei wat HIJ dacht, als wel wat WIJ dachten (met wij bedoel ik dan de Pim bewonderaars). Hoe valt dit te rijmen met de uitspraak ‘ik zeg wat ik denk’? Viel wat ‘hij’ dacht dan volledig samen met wat ‘wij’ dachten? Zei Pim werkelijk wat hij dacht, of praatte hij de mensen in het land niet af en toe eens naar de mond (hetgeen de verwijten dat hij een ‘populist’ was suggereren). Overigens, nu ik er over nadenk: als Pim wel zei wat HIJ dacht, was dat dan ook wat WIJ dachten? Ik heb niet de indruk, tenminste als je eens een van de ‘mensen in het land’ (zoals Pim het noemde) op televisie ziet. Meestal komt het erop neer dat de geïnterviewden het niet eens zijn met alles wat Pim zei, maar…. dat Pim desondanks wel zei wat ze dachten. Een wetenschapsfilosoof zou een zware kluif hebben aan dit soort formuleringen.

Vond Pim trouwens dat alleen hij hoorde te zeggen wat hij dacht? Vermoedelijk niet; de libertijnse geest die hij was (of pretendeerde te zijn) vond waarschijnlijk dat iedereen moest zeggen wat hij dacht. Hij stond voor het debat – en dat hij die ene keer dat hij een debat verloor verontwaardigd wegliep, doet daar weinig aan af. Tenslotte kan iemand bepaalde principes huldigen terwijl hij er niet altijd naar handelt, niet waar? Denken en zeggen is iets anders dan doen.

Bezwaarlijker is dat ook na bestudering van het verzamelde werk van Pim niet duidelijk wordt of hij vond dat je uitsluitend moet zeggen wat je denkt. De uitspraak ‘ik zeg wat ik denk’ is ruim geformuleerd. Wat vond Pim bijvoorbeeld dat je moest doen met wat je NIET dacht? Iedereen roept wel eens wat zonder er bij na te denken. Mocht dit van Pim? Te oordelen naar zijn vele eigen spontane uitlatingen: ja! Maar sloeg hij doordachte uitspraken hoger aan dan ondoordachte? Misschien niet, en ging het hem er vooral om dat mensen wat zeiden – en niet zozeer dat ze wat dachten.

Hoe langer je erover nadenkt, hoe ingewikkelder het wordt. Hoe weet je dat je zegt wat je denkt? Iedereen die wel eens een wat heeft geschreven, heeft achter vaak het gevoel dat hij zijn gedachten toch niet helemaal nauwkeurig onder woorden heeft gebracht. Ligt dat aan de gedachten (die vaak vormeloos zijn) of ligt het aan de woorden (die tekortschieten om alle gedachten te vatten)?

Gek word je ervan, als je de uitspraak ‘ik zeg wat ik denk’ een jaar na dato op zijn merites wilt beoordelen. En dan te bedenken dat Pim zo veel heeft gezegd en zo veel gedacht.

Ik denk: ik zeg het maar.