De ernst van humor (Over de diepte onder de oppervlakte)
Humor en ernst lijken tegengesteld. ‘Leuk’, ‘luchtig’ en ‘oppervlakkig’ – het zijn woorden met eenzelfde gevoelswaarde, zoals hun tegenstellingen ‘ernstig’, ‘somber’ en ‘diep’ ook bijna synoniem zijn. En ga maar na: Het getuigt niet van eerbied om iemand uit te lachen. Wie zwaar op de hand is, heeft zelden de slappe lach. De beweeglijke, springerige clown is de tegenpool van de denker die bijna bezwijkt onder de loden last van zijn gedachten.
Maar zo simpel ligt het natuurlijk niet.
In veel culturen – de Japanse, bijvoorbeeld – is het gebruikelijk om te lachen als je je ongemakkelijk voelt. Zo barsten Japanners bij een tragisch ongeluk (een plotselinge dood, een groot verlies) vaak in zenuwachtig lachen uit, zeker in aanwezigheid van buitenstaanders: omdat ze zich geen raad weten met hun verdriet, om de schijn op te houden, om hun verlegenheid te maskeren.
Van veel grote komieken is ook bekend dat ze in werkelijkheid bijzonder ernstig, om niet te zeggen depressief in het leven staan – met Buster Keaton en John Cleese als beroemdste voorbeelden. Het ligt voor de hand dat zij hun humor gebruiken om zich staande te houden in het leven, júist omdat ze de ernst van het leven zo nadrukkelijk voelen. Is hun werk niet een manier om hun wanhoop uit te beelden of juist om te vermijden dat ze erover moeten praten? In elk geval zit er diepte onder de oppervlakte van hun grappen.
Omgekeerd geldt dat de zwaarwichtigen onder ons heel wat minder diepgang hebben dan op het eerste gezicht misschien lijkt. Iemand die extreem somber ergens over is, dat mag je wel stellen, niet goed verdiept in het onderwerp: hij heeft een eenzijdige, ongenuanceerde visie. Er zit vaak ook wat theatraals, gezwollens en ongevoeligs in mensen die lot van de wereld op hun schouders meetorsen.
Waar de humorist en de clown zich verschuilen, vluchten, indirect communiceren en hun mededelingen met ‘understatements’ larderen, leggen serieuze mensen het er zo vaak dik bovenop. Het is vaak zo ingestudeerd, zo bedacht en zo clichématig. Wij kennen zwaarwichtigheid veel eh… gewicht toe, maar is de luchtige grap niet eigenlijk veel diepzinniger?
Dit alles als lange inleiding op het eigenlijke onderwerp van dit praatje: de (zoals altijd loodzware, verkrampte en theatrale) herdenking deze week van de bevrijding van Auschwitz. Of misschien moet ik zeggen: Ausch – WITZ.